ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

مؤلفه های روشنفکری دینی با تأثیرپذیری از متون ادب صوفیه

صفحه (23 - 46)
محمد اسدی ، حجت‌اله غ منیری (نویسنده مسئول)، پروین رضایی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1402

چکیده

زمینه و هدف: پژوهش پیش‌رو تحت نام: «مؤلفه های روشنفکری دینی با تأثیرپذیری از متون ادب صوفیه» در نظر داشته است تا سخنان اهل معرفت و طریقت (در شعر)، را با مؤلفه های روشنفکری دینی در ایران معاصر، مثل: عقلانیت، تسامح و تساهل، پلورالیسم (کثرت‌گرایی)، مردم سالاری دینی، آزادی و برابری جنسیتی در برابر قانون و مواردی از این دست ـ که عمدتاً رهاورد مدرنیته و جهان امروز است ـ مطابقت داده و از این منظر چگونگی و میزان بهره وری روشنفکران دینی از میراث ادب کهن صوفیانه را به خواننده ارائه نماید.

روشها: شیوه جستجو در این پژوهش، تحلیلی ـ توصیفی بوده است. بر این اساس با استفاده از منابع کتابخانه ای و یادداشت‌برداری از منابع علمی معتبر، اهداف مورد نظر دنبال شده است.

یافته ها: از جمله یافته های این تحقیق میتوان به: آشنایی با جریان روشنفکر دینی و نیز مؤلفه های فکری آنان ـ در سه نسل ـ در دوران معاصر اشاره کرد. دیگر اینکه جریان روشنفکری از نسل اول که با محمدتقی شریعتی، مهدی بازرگان و سیدمحمود طالقانی آغاز میشود تا نسل دوم و سوم یعنی علی شریعتی، محمد مجتهدشبستری و عبدالکریم سروش و چند تن دیگر، از چه مراحل فکری (ایدئولوژیک) عبور کرده اند و بالاخره نسل سومیها مؤلفه های روشنفکری امروز را، که عمدتاً برخاسته از جهان غرب است، چگونه توانسته اند با افکار و آموزه های اهل طریقت و معرفت ایرانی سازگاری داده و در یک بازخوانی دوباره به جامعه خود ارزانی دارند.

نتیجه گیری: آنچه از جستجوی پیش‌رو به دست آمد به طور خلاصه عبارت از آن است که: جریان روشنفکری دینی، ادامه مسیر دینداری و آرمانگرایی است که از ورود اسلام به ایران شکل گرفت. روشنفکری سده حاضر با ظهور و حضور شخصیتهایی چون: سیدجمال اسدآبادی، محمد عبده و محمدباقر صدر آغاز و توسط محمدتقی شریعتی، آیت‌الله طالقانی، استاد مرتضی مطهری، و سپس علی شریعتی استمرار یافت. با ظهور علی شریعتی، عبدالکریم سروش، محمد مجتهدشبستری، سیدمصطفی محقق‌داماد، غلامحسین ابراهیم‌دینانی و ... این جریان نسل سوم خود را تجربه کرد و با همه اختلاف‌نظر و سلیقه هایی که در بین این افراد وجود داشت، در چند چیز همسو و هم‌رأی بوده اند مثل: مواد بسیاری از اعلامیه حقوق بشر، تسامح و تساهل عقیدتی و سیاسی، پلورالیسم (کثرت‌گرایی)، آزادی و برابری حقوق افراد و اقلیتها، برابری نگاه جنسیتی به مرد و زن در قانون و ... . در این میان البته: مطهری، طالقانی و ابراهیمی‌دینانی معتدل و کسانی چون: سروش، مجتهدشبستری و ملکیان آوانگاردتر ظاهر شده اند.

کلمات کلیدی
مقایسه و تطبیق , روشنفکری دینی , مؤلفه ها , متون ادب صوفیه.

• الف: فارسی
• ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین، (1383)، عقلانیت و معنویت، تهران: جُنگ اندیشه.
• ابن‌عربی، (1401)، فصوص الحکم، مترجم صمد موحد و محمد علی موحد، تهران، نشر کارنامه.
• اسفندیاری، محمد، (1383)، پیک آفتاب: پژوهشی در کارنامه زندگی و فکری آیت اله سید محمود طالقانی، چاپ اوّل، قم: صحیفه خرد.
• امینی، انصار، (1392) تأثیر لیبرالیسم بر اندیشه روشنفکری دینی در دهه های اخیر در ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد، واحد تهران مرکزی.
• بازرگان، مهدی، (1398)، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با: سرهنگ غلامرضا نجاتی، چاپ دوم، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
• جامی، عبدالرحمن بن احمد، (1382) سلامان و ابسال، تصحیح محمد روشن، تهران: اساطیر.
• جوادی آملی، عبدالله، (1372)، حماسه و عرفان، چاپ چهاردهم، اسراء.
• حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، (1380). دیوان حافظ، به تصحیح: قزوینی ـ غنی، تهران: سینا.
• حائری‌یزدی، مهدی، (1384)، کاوشهای عقلی نظری، پیش‌گفتار: سید مصطفی محقق‌داماد، چاپ چهارم، تهران: حکمت و فلسفه ایران.
• دباغ، سروش، (1390)، ترنم موزون حزن، نشر کویر.
• رزمجو، حسین، (1375)، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• زرین‌کوب، عبدالحسین، (1357)، جستجو در تصوف ایران، تهران.
• سجادی، سید ضیاءالدین، (۱۳۷۲). مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف. سمت.
• سروش، عبدالکریم، (1379)، آئین شهریاری و دینداری، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط.
• ــــــــــــــــــ، (1376)، مدارا و مدیریت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط.
• ــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، "دین اقلی و اکثری"، مجله کیان، شماره 41.
• سروش، عبدالکریم و دیگران، (1387)، سنت و سکولاریسم، چاپ چهارم، تهران: صراط.
• سریع‌القلم، محمود، (1391)، اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار، چاپ دوم، تهران: فرزان روز.
• سعدی، مُصلِح‌بن عبدالله بن مشرّف، (1389)، کلیات سعدی، به تصحیح: محمدعلی فروغی، چاپ ششم، تهران: نشر کتاب پارسه.
• سنایی، مجدودبن آدم، (1362) دیوان حکیم ابوالمجدودبن آدم سنائی غزنوی: با مقدمه و حواشی و فهرست، ناشر:[تهران]: سنایی.
• عطار نیشابوری، فرید الدین محمد، (1397) دیوان عطار نیشابوری، نشر چشمه.
• علی‌بابایی، داوود، (1384)، 25 سال در ایران چه گذشت؟ (از بازرگان تا خاتمی)، چاپ دوم، تهران: امید فردا.
• طالقانی، سید محمود، (1390)، پرتوی از قرآن، چاپ اول، ج 1، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• مجتهدشبستری، محمد، (1381)، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: طرح نو.
• ــــــــــــــــــــــ، (1379)، نقدی بر قرائت رسمی از دین (بحرا‌نها، چالشها، راه حلها)، تهران: طرح نو.
• محقق داماد، سیدمصطفی، (1399) روشنگری دینی، نشر اطلاعات.
• مطهری، مرتضی، (1368)، مسأله حجاب، چاپ اول، تهران: صدرا.
• ـــــــــــــــ، (1368)، پاسخهای استاد به نقدهایی بر کتاب مسأله حجاب، چاپ دوم، تهران: صدرا.
• ـــــــــــــــ، (1375)، نظام حقوق زن در اسلام، چاپ هشتم، تهران: صدرا.
• ـــــــــــــــ، (1387)، جاذبه و دافعه علی (ع)، چاپ شصتم، تهران: صدرا.
• مولوی، جلال‌الدین محمد (1380)، مثنوی معنوی، گردآوری: عبدالکریم سروش، انتشارات علمی و فرهنگی.
• میبدی، ابوالفضل رشید الدین، (1382) کشف الاسرار، انتشارات امیرکبیر.
• نوربخش، یونس؛ رسول‌زاده، میکائیل، (1401). «ایستارهای گفتمانهای روشنفکری دینی ایران معاصر در سلامت اجتماعی افراد جامعه». مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 11 (2)، 517-540.
• ب-لاتین
• Amini ,Ansar et al, (2014) Freedom and law in Liberalism and Religious Intellectualism in Iran, Journal of Sociological Research, Macrothink Institute, Vol. 5, No. 1
• Amini, A., Rahmani, A. H. M. (2016). Moderation movement in Iran; moving between liberalism and religious intellectualism. Journal of Sociological Research, 7 (1) , 1-9.
• Dahlén, Ashk, (2006). Sirat al-mustaqim: One or Many? Religious Pluralism Among Muslim Intellectuals in Iran, The Blackwell Companion to Contemporary Islamic Thought, ed. I. Abu-Rabi, Oxford.
• Bloom, Harold (2002). Genius: a mosaic of one hundred exemplary creative minds. New York: Warner Books.
• Chittick, William C (2007), The Essential Seyyed Hossein Nasr. The perennial philosophy series. Bloomington, Indiana: World Wisdom, Inc.
• Hick, John, (2006) religious Pluralism and Islam, Lecture delivered to the Institute for Islamic Culture and Thought, Tehran
• Qamar-ul Huda (2003), Striving for Divine Union: Spiritual Exercises for Suhraward Sufis, RoutledgeCurzon, pp. 1–4
• Nasr, Seyyed Hossein (2008). The garden of truth: the vision and promise of Sufism, Islam's mystical tradition. pp. 45
• Newlon, Brendan (2017). "Nationalism, Language, and Muslim Exceptionalism". American Journal of Islam and Society. 34 (3): 156–158.
• Rubin, Michael; Clawson, Patrick; (2006). Patterns of Discontent: Will History Repeat in Iran? The Middle East Forum.